Άρθρο στο περιοδικό Forum, Τεύχος Μαρτίου 2009

H κρίση στις πιστωτικές αγορές που ξεκίνησε από τις ΗΠΑ οφείλεται κυρίως στο δόγμα της αυτορρύθμισης των αγορών και της έλλειψης οποιασδήποτε συστημικής, κρατικής παρέμβασης. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία ενός εκκεντρικού αμερικανικού χρηματοπιστωτικού συστήματος που λειτουργούσε χωρίς εποπτεία και λογοδοσία και που βασιζόταν αποκλειστικά και μόνο σε μια επίπλαστη ρευστότητα που διοχετευόταν σε επισφαλείς επενδύσεις. Ενώ οι νεοϋορκέζοι χρηματιστές περνούσαν μια πολυτελή ζωή με εικονικά χρήματα, οι αμερικανικές τράπεζες δάνειζαν κεφάλαια ανεξέλεγκτα, χωρίς να εξασφαλίζουν τις απαραίτητες εγγυήσεις αποπληρωμής.

Σε ένα παγκοσμιοποιημένο σύστημα όπου οι χρηματοπιστωτικές αγορές αλληλοσυνδέονται και αλληλοεπηρεάζονται ήταν απλά ζήτημα χρόνου η κρίση να χτυπήσει την πόρτα της Ευρώπης και της χώρας μας. Σε ολόκληρη την Ευρώπη η ανησυχία εντείνεται, αφού οι τωρινές εξελίξεις δεν έχουν καμία σχέση με τα σημάδια της κρίσης στο ξεκίνημά της. Οι επιπτώσεις είναι πλέον εμφανείς στην πραγματική οικονομία, επηρεάζοντας άμεσα την ζωή όλων μας.

Σε γενικό πλαίσιο, η κατανάλωση και οι οικονομικές επιδόσεις των κρατών μελών της Ε.Ε. διολισθαίνουν, η παραδοσιακή βιομηχανία που στήριξε την ευρωπαϊκή ανάκαμψη υποφέρει, η χρηματοδότηση των μικρομεσαίων επιχειρήσεων δυσκολεύει, οι ασθενέστερες τάξεις βρίσκονται εκτεθειμένες, η απασχόληση και οι επενδύσεις φθίνουν. Οι τράπεζες εμφανίζονται δύσπιστες στις ροές κεφαλαίων -ακόμα και μεταξύ τους- με αποτέλεσμα η ρευστότητα των αγορών να συρρικνώνεται ανησυχητικά. Στις ΗΠΑ σε ένα χρόνο χάθηκαν πάνω από 2,5 εκ. θέσεις εργασίας, στην Ιαπωνία η ανεργία αγγίζει επίπεδα ρεκόρ 42 χρόνων, στην Ισπανία τον τελευταίο χρόνο έχουν χάσει τη δουλειά τους 1,3 εκ εργαζόμενοι, στη Γερμανία οι άνεργοι ξεπέρασαν τα 3 εκ., στη Βρετανία τα μέτρα που πρόσφατα ανακοίνωσε η κυβέρνηση αποδεικνύονται ήδη ανεπαρκή. 

Σε ειδικό πλαίσιο, χρηματοπιστωτικοί κύκλοι κέντρων του εξωτερικού ασκούν εσκεμμένα πίεση στην ελληνική οικονομία έχοντας ως στόχο να πλήξουν το Ευρώ μέσω των περιφερειακών οικονομιών της Ευρωζώνης. Παρόλο που η Ελλάδα προβλέπεται να διατηρήσει θετικό ρυθμό ανάπτυξης και χαμηλότερη ανεργία από το μέσο όρο της Ευρωζώνης, οι τόκοι που πληρώνει η χώρα μας λόγω του υψηλού δημόσιου χρέους απορροφούν σχεδόν όλα τα έσοδα από το φόρο εισοδήματος φυσικών προσώπων.

Η παραδοσιακή οργάνωση των αγορών αποδείχθηκε ανεπαρκής. Ήρθε η ώρα να περάσουμε από τις γενικές συζητήσεις και τα παχιά λόγια στις πράξεις και τον συγκεκριμένο σχεδιασμό. Κεντρικός άξονας ενός αναδιαρθρωμένου χρηματοπιστωτικού συστήματος θα πρέπει να είναι οι υγιείς αγορές που θα ελέγχονται από αυστηρούς κανόνες δίκαιου ανταγωνισμού και θα στηρίζονται σε ένα πολυ-πολικό σύστημα απασχόλησης δομημένο γύρω από τις ευκαιρίες που θα γεννήσει η πράσινη οικονομία, οι νέες τεχνολογίες, το διαδίκτυο, η ενέργεια, οι μεταφορές, η καινοτομία, η ποιοτική γεωργία και η επιχειρηματικότητα. Το νέο αυτό περιβάλλον δεν μπορεί παρά να αναπτυχθεί σε συνθήκες ελεύθερης οικονομίας.

Διορθωτικές κινήσεις είναι τώρα περισσότερο απαραίτητες από ποτέ: δεν νοείται ελεύθερη κυκλοφορία κεφαλαίων και χρηματοπιστωτικών ροών σε υπερεθνικό επίπεδο με τους κανόνες εποπτείας, λογοδοσίας και πολιτικού ελέγχου να παραμένουν κατά βάση εθνικοί. Με πρωτοβουλία της Γαλλικής προεδρίας και του Νικολά Σαρκοζύ, η Ε.Ε. έχει ήδη αναλάβει πρωτοβουλίες για τη δημιουργία ενός συστήματος παγκόσμιας οικονομικής οργάνωσης με δίκαιους κανόνες, το οποίο δεν καταργεί αλλά εκλογικεύει την παγκοσμιοποίηση. Απαραίτητα συστατικά του αποτελούν η νομοθεσία για συλλογική εποπτεία των αγορών και των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, ο νομοθετικός εξαναγκασμός σε λογοδοσία των οργανισμών αποτίμησης της πιστοληπτικής ικανότητας, η αντικειμενική αποτίμηση πολύπλοκων χρηματοοικονομικών προϊόντων και η μάχη κατά των καρτέλ και των μονοπωλιακών στρεβλώσεων της αγοράς. Εξίσου αναγκαία κρίνεται και η εισαγωγή αντικειμενικών κριτηρίων για τις αμοιβές των στελεχών των χρηματοπιστωτικών οργανισμών που μέχρι τώρα κατά κανόνα αμείβονταν ανάλογα με τον όγκο των βραχυπρόθεσμων συναλλαγών τους, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη ο αντίκτυπος αυτών των πρακτικών στην πραγματική οικονομία. Το περασμένο σαββατοκύριακο συναντήθηκαν στη Ρώμη οι υπουργοί Οικονομίας και οι διοικητές των Κεντρικών Τραπεζών της Ομάδας των 7 πιο αναπτυγμένων χωρών του κόσμου, και κατέληξαν ότι θα πρέπει να αντικατασταθεί το δόγμα της μη κρατικής παρέμβασης από τον ρυθμιστικό ρόλο του κράτους με στόχο τη σταθεροποίηση της παγκόσμιας οικονομίας και των χρηματοπιστωτικών αγορών.

Πέρα από τα παραπάνω, η απάντηση στη γενικότερη κρίση εμπιστοσύνης των πολιτών, που αρχίζει να παίρνει και πολιτικές διαστάσεις, είναι η στήριξη των νοικοκυριών και η μετάβαση σε ένα νέο πρότυπο οικονομικής ανάπτυξης. Η σημερινή κρίση δίνει την ευκαιρία στην Ευρώπη να αλλάξει σελίδα στο αναπτυξιακό της μοντέλο και να στραφεί προς την "πράσινη ανάπτυξη". Στο ευρωπαϊκό πλαίσιο με αυτόν τον όρο νοείται ο συνδυασμός μιας σειράς ενεργειών που περιλαμβάνει τη δέσμευση κοινοτικών και εθνικών πόρων για φιλικές προς το περιβάλλον δράσεις, συγκεκριμένα κίνητρα που θα βοηθήσουν τον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα να "πρασινίσουν" τις επιχειρησιακές του δράσεις, και φυσικά η αλλαγή νοοτροπίας των πολιτών που ως καταναλωτές αλλά και υποκείμενα της οικονομικής δραστηριότητας σταδιακά προσαρμόζονται σε μια νέα φιλική προς το περιβάλλον συμπεριφορά.

Μετά από πολλά χρόνια, ο κοινοτικός προϋπολογισμός διανέμει ένα σημαντικό κομμάτι της οικονομικής "πίτας" στην εξυπηρέτηση των σκοπών της πράσινης ανάπτυξης. Ο ρόλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σε αυτή την προσπάθεια υπήρξε σημαντικός. Ενδεικτικά για το Προϋπολογισμό της Ε.Ε. για το 2009 η συνολική δαπάνη που προβλέπεται για περιβαλλοντικές στοχεύσεις για πρώτη φορά ξεπερνά το 10% του συνολικού ποσού, αγγίζοντας τα 14 δισ. Ευρώ.

Οι προκλήσεις είναι πολλές, αλλά η λύση μία: θωράκιση του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος με νέους κανόνες και παράλληλη «στροφή προς την πράσινη οικονομία». Η Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί να καταστεί πρωτοπόρος στη διαμόρφωση αυτού του νέου τύπου οικονομικής ανάπτυξης και συμπεριφοράς. Η χώρα μας μέσω του συνολικού σχεδίου που έχει εκπονήσει για έξοδο από την κρίση, αλλά και των πολλών δυνατοτήτων που της προσφέρουν οι συλλογικές άμυνες της Ευρωζώνης και οι επαρκείς κοινοτικές χρηματοδοτήσεις μπορεί να ξεπεράσει τις τωρινές δυσκολίες. Για αυτό θα χρειαστεί όμως και η συναίνεση όλων των πολιτικών δυνάμεων, των παραγωγικών τάξεων και της κοινωνίας για μια νέα δυναμική ανάπτυξης που θα ξεπεράσει τις αγκυλώσεις του παρελθόντος.